Karayipler ve Bahamalar’dan Çin ve İngiltere Merkez Bankası’na dünyadaki büyük küçük neredeyse tüm merkez bankaları geleneksel para birimleriyle ilgili giderek yükselen tehditlerle mücadele edebilmek ve daha kolay ödeme sistemleri geliştirmek için dijital para konusunda büyük bir çaba sarfediyor.
Kriptoparaların dünya genelinde çok hızlı bir şekilde yaygınlaşmasından endişe duyan merkez bankaları bir yandan dijital para birimleriyle ilgili araştırmalarını sürdürürken bir yandan da denemeler yapıyor.
Türkiye Merkez Bankası da bu yönde hazırlık yapan bankalar arasında.
Peki Merkez Bankası Dijital Para Birimi tam olarak nedir?
Merkez Bankası Dijital Para Birimi (CBDC) temelde elektronik para anlamına geliyor.
Geleneksel nakit paralarda olduğu gibi bunu elinde bulunduran kişi merkez bankasının taahhüdüne sahip olmuş oluyor. Yine bununla elektronik ödemeler ve transferler yapılabilecek.
Normalde merkez bankasının bastığı nakit para dışındaki varlıklarına erişim sadece banka gibi finansal kuruluşların sahip olduğu bir imtiyazdı.
Kredi ve banka kartları ile zaten elektronik para kullanılmıyor muydu?
Kredi kartı, banka kartı ve ödeme aplikasyonları ile yapılan işlemler de aslında bir çeşit elektronik para kullanımı.
Fakat bunu ticari bankalar, merkez bankalarının basmış olduğu paraları kendi hesaplarına yükleyerek gerçekleştiriyor.
Buradaki fark bankaların dijital paralarının CBDC’ler gibi risksiz olmaması.
Bankaların iflas etmesi halinde buradaki hesaplarda tuttuğunuz birikimlerini kaybetme riski bulunuyor. Devletler bu paraları belli bir miktarına kadarını garanti ediyor.
Merkez Bankaları neden bu kadar ilgili?
İlk olarak merkez bankaları para arzı ve ödeme sistemleri üzerindeki kontrollerini kaybetmekten korkuyorlar. Bitcoin, Ethereum gibi kriptoparalar merkez bankalarının kontrolü dışında işlediği için geleneksel finans sistemi için büyük bir endişe kaynağı teşkil ediyor.
Herhangi bir merkezi bir organ ya da devlet kuruluşu tarafından kontrol edilemeyen ve denetlenemeyen bir ödeme sistemi merkez bankalarının para kaynağı ve dolayısıyla ekonomik istikrar üzerindeki gücünü düşürme ihtimali bulunuyor. Kriptoparaların daha çok kişi tarafından kabul görmesi bu riski daha da artırıyor.
İkinci neden ise fiziksel para kullanımının giderek azalması. Nakit para yerine halkın doğrudan dijital paraya yönelmesi merkez bankasının para politikalarını uygularken elini daha da güçlendiren bir seçenek de olabilir.
Kripto paraların yerine geçebilir mi?
CBDC’lerin kripto para yerine geçmesine pek ihtimal verilmiyor. Çünkü kripto paraların arzına sınırlandırma konabiliyor. Bu sayede alışveriş ve para transferinin yanı sıra yatırım aracı olarak da kullanılabiliyor.
Merkez bankasına ait paraların arzında ise dijital olsun ya da olmasın herhangi bir sınırlama bulunmuyor.
CBDC’ler blockchain teknolojisine mi dayanacak?
Kripto paralarla yapılan her türlü işlem blokzincir teknolojisi (blockchain) sayesinde ortak sicil defterlerinde tutuluyor ve bu herkesin erişimine açık. Kripto paraların en büyük özelliği herhangi bir merkezi kontrol mekanizmasına ihtiyaç duymaması. Bu da blokzincir sayesinde mümkün oluyor.
Merkez bankalarının dijital paralarda bu teknolojiyi kullanacağına dair ortak bir tutum bulunmuyor. Örneğin Çin Merkez Bankası dijital yuanın blokzincire dayalı olmayacağını açıkladı. Öte yandan İsveç’in test aşamasında olduğu e-kron bu teknolojiye dayanıyor.
Blokzincir kullanılsa bile merkez bankalarının sicil defterini herkesin erişimine açması beklenmiyor. Sınırlı sayıda yetklendirilmiş kullanıcıya izin verileceği düşünülürken bu da kripto paraların temel dayanağı olan dağıtık finans (decentralized finance) kavramının dışında kalıyor.
Hangi ülkeler öncülük ediyor?
Bahamalar geçen yıl CBDC çıkararak dünyada dijital para kullanımına başlayan ilk merkez bankası oldu. Doğu Karayipler ise nisan ayında çıkardığı dijital para birimi ile bu uygulamaya başlayan ilk para birliği oldu.
Büyük merkez bankaları arasında ise Çin dijital para çıkaran merkez bankası olmak itiyor. Devlet bankaları 5 Mayıs’taki alışveriş festivali öncesinde dijital yuanın tanıtımını yapmaya başladı.
Batılı bankalar ise konuyu biraz daha ağırdan alıyor.
Avrupa Merkez Bankası dijital euroyu gelecek beş yıl içerisinde çıkarma ile ilgili değerlendirme çalışmaları yürütüyor. İngiltere Merkez Bankası ise “Britcoin” konusunda ise araştırmalarını hızlandırsa da şu aşamada herhangi bir taahhütte bulunmuyor.
Amerikan Federal Reserve de dijital dolar konusunda acele etmeyeceğini duyurdu. Fakat Başkan Jerome Powell dijital para konusunda bu yılın önemli bir yıl olacağını açıkladı.
Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası da ASELSAN, HAVELSAN ve TÜBİTAK Bilişim ve Bilgi Güvenliği Araştırma Merkezi’nin katılımıyla Dijital Türk Lirası İşbirliği Platformu oluşturarak Dijital Türk Lirası Araştırma Geliştirme projesinde bir sonraki aşamaya geçtiğini duyurdu.
Riskler neler?
Bir ekonomik kriz sırasında insanlar yoğun bir şekilde paralarını çekmek isteyebilirler. Böyle anlarda bir darboğazı engellemek için çoğu merkez bankası dijital hesaplarda tutulacak paralara sınır koymayı planlıyor.
Dijitala paralara yaşanacak yoğun bir göç ise halihazırda bu hizmeti veren ticari bankaların ucuz ve istikrarlı bir gelir kaynağını kesme riski bulunuyor.
Ayrıca İsveçli bankacılar ülkedeki ev ve ticari kredilerin merkez bankasının risk iştahına bağımlı hale gelebileceği uyarısında bulunuyor.
