1,3 milyar ton gıda çöp olurken, 828 milyon insan açlık çekiyor

Prof. Dr. Mustafa Öztürk Independent Türkçe için yazdı.

Kuraklık ve sıcaklık stresi etkisiyle 2022 yılında AB genelinde tahmini 270,9 milyon ton tahıl hasadı yapıldı.

Bu, 2021’e göre 26,7 milyon ton daha azdı, bu da yüzde 9’luk bir düşüşe eşdeğerdi.
 

Şekil 1. Tahıl üretiminde düşüş

Gıda israfı, gıdaların çöp olması, büyük bir çevresel, sosyal ve ekonomik sorunların kaynağı.

Gıda atığı, çöpe ne kadar paranın atıldığı ile ilgili.

2013 yılında Gıda ve Tarım Örgütü Birleşmiş Milletler, (FAO), kaynaklar kıt olmasına ve birçok insanın açlıktan ölçmesine rağmen, dünyada her yıl üretilen gıdanın üçte biri (1 milyar 300 milyon ton gıda, bir başka çalışmada 1 milyar 600 milyon ton) çöp oluyor.

Gıda israfının (balık ve deniz ürünleri hariç) doğrudan yılda 1 trilyon dolar ekonomik maliyete, 700 milyar dolar çevresel maliyete ve 900 milyar dolar sosyal maliyete eşdeğeridir.

Ve bu, 9 milyar 300 milyon ton CO² eşdeğerinde (GtCO²– eşdeğer) sera gazı karbon emisyonuna neden oluyor (Bu tahmin arazi kullanımındaki değişimi de içermiyor).

Her yıl 3 milyon 100 bin çocuk olmak üzere yaklaşık 9 milyon kişinin açlıktan öldüğü bildiriliyor.

Gıda atığı yüzde 34-52 oranında evlerde oluşuyor.

Kişi başına gıda atığı 

Dünya çapında kişi başına düşen yıllık küresel gıda atığı miktarı 160-295 kilogram arasında değişiyor.

Bazı ülkelerde oluşan gıda atığı şu şekilde:

• ABD’de 99 kilogram/kişi/yıl,
• AB ülkelerinde 71 kilogram/kişi/yıl,
• İngiltere’de 73 kilogram/kişi/yıl,
• Almanya’da 63 kilogram/kişi/yıl,
• Avusturya’da 44 kilogram/kişi/yıl
• Türkiye’de 213 kilogram/kişi/yıl 

Global ölçekte gıda atıklarının yaklaşık yüzde 26’sının içecek endüstrisinde, yüzde 21’inin süt işlemede, yüzde 14,8’inin sebze işlemede, yüzde 12,9’unun tahıl işlemede, yüzde 8’inin et işlemede, yüzde 3,9’unun yağ işlemede ve yüzde 0,4’ünün balık işlemede üretildiği tahmin ediliyor.

Dünya çapında israf edilen toplam gıda miktarının yalnızca dörtte biri, açlık çeken 828 milyondan fazla insanın her gece aç karnına uyuyanların tamamını beslemeye yeterli olacaktır.

Ve küresel ölçekte 1,3 milyar ton yenebilir gıda çöpe atılmasa 3 milyar insanı beslemeye yetecektir. 

Eğer “gıda atıkları” bir ülke olsaydı, Çin’den sonra dünyanın en büyük ikinci sera gazı CO² salımı yapan ülkesi olurdu. 9,3 milyar ton sera gazı CO2 emisyonu miktar, ABD (6 milyar 340 milyon ton) ve AB’nin (3 milyar 468 milyon ton) toplam emisyonlarına yaklaşık olarak eşit.  

Sera gazı sorununun ölçeğini anlamak için küresel metan (CH4) emisyonunun yüzde 12’sinin gıda atıkların çöplüklerde ayrışmasından kaynaklandığı düşünülüyor. 

ABD EPA’a göre çöplüklerdeki metan emisyonlarının yüzde 58’inin çöpe atılan ve çürüyen gıda atıklarından kaynaklandığını tahmin ediyor.

Tüketilmeyen gıda üretimi, toprak, su, iş gücü, enerji gibi kaynakların verimsiz kullanılmasına ve küresel ısınmaya katkıda bulunan CH⁴ gibi sera gazlarının gereksiz salınımına neden oluyor.

Gıda israfı aslında uzun vadede çevreye zarar verebilecek toprak ve gübre gibi değerli kaynakların israfıdır.

Gıda atıkları çöp depolama alanlarında çürürken suları ve toprağı kirletiyor ve sera gazı karbon dioksit (CO²) göre 24 kat daha güçlü sera gazlarından biri olan büyük miktarda metan (CH4) gazı salınıyor.

BM Çevre Programına göre metan (CH4) maruz kalma yüzünden her yıl yaklaşık 1 milyon insanın erken ölümüne neden oluyor.

Çöp olan gıdanın üretimi için yaklaşık 1,4 milyar hektar tarım alanı kullanılmaktadır. Bu dünyadaki toplam tarım alanının yüzde 28’ine denk geliyor.  

Gıdaların çöpe atılmasıyla gıdayı üretmek için her yıl kullanılan toplam su miktarı (250 km3, (250 milyar m3)), Rusya’daki Volga Nehri’nin yıllık debisine, yani Cenevre Gölü’nün (toplam su hacmi 87,53 km3) üç katına eşdeğer su, israf ediliyor. 

Gıda atıkları, suyun tükenmesine ve kirlenmesine, karasal asitleşmeye hem azot hem de fosfor açısından sucul ötrofikasyona (suların kirlenmesine), özellikle tarım üretim sırasında herbisit ve pestisit kullanımı nedeniyle ekotoksisiteye, fotokimyasal ozon oluşumuna ve küresel ısınmaya neden oluyor.

Ötrofikasyon, karasal, denizel veya tatlı su ekosistemindeki organik madde (azot ve fosfor) miktarının artması ve su kalitesinin bozulması olarak tanımlanıyor.

Şekil 2‘de gösterildiği gibi, fosforun sınırlayıcı faktör olarak kabul edildiği tatlı su ötrofikasyon kategorisinde, et ürünleri ana katkı sağlayıcılardır ve ürünlerin çoğu için atık arıtma, özellikle çürütülmüş çamurun arıtılması ve fosfor formunda besin kirliliğinin salınması sıcak noktadır.
 

Şekil 2. Fonksiyonel birim başına farklı ürünlerin tatlı su ötrofikasyonuna katkısı

Global ölçekte kişi başına düşen ortalama günlük gıda atıklarındaki çevresel ayak izinin;

• 58 litre tatlı su israfını
• 124 g CO2-eşdeğeri emisyonunu
• 0,36 m2 ekili tarım arazi kullanımını
• 2,90 g azot gübresi ve 0,48 gram fosfor gübresinin israf edilmesini 

kapsadığı tahmin ediliyor.

1 litre sütün yaklaşık 1,1 kilogram CO² karbon ayak izine sahip olduğu düşünüldüğünde, bu çöpe atılan 1 ton süt başına 1,1 ton sera gazı CO² emisyonu anlamına gelmektedir.

Gıda yaşam döngüsü

Gıda yaşam döngüsü ayrıca tedarik zincirinin farklı adımlarından kaynaklanan etkiler ve yenen gıdalardan ve israf edilen gıdalardan kaynaklanan etkiler olarak da sınıflandırılır.

Şekil 3, gıda yaşam döngüsünün yapısı bir elma örneğinde göstermiştir.
 

Şekil 3. Çevresel değerlendirme ve işlevsel birimin sistem sınırları (elma örneğine göre).

ABD’de gıda atığı 

ABD’de gıdaların yüzde 30 ila yüzde 40 israf edilmektedir. Çöpe atılan gıdalar tahminen yılda 80 milyon tondur.

Bu da satılmadan/yenmeden bırakılan yaklaşık 149 milyar öğün gıda anlamına geliyor.

Hiç yenmeyen gıdaların yetiştirilmesi, hasat edilmesi, taşınması, soğutulması, pişirilmesi veya başka bir şekilde hazırlanması için kaynaklara ihtiyaç duyulduğundan, fazla gıda ve gıda israfının iklimimiz ve çevremiz üzerindeki etkileri çok büyüktür.

EPA, ABD çöp sahalarındaki metan emisyonlarının yüzde 50’sinden fazlasını gıda atığının ürettiğini belirtti.

EPA’ya göre ABD’deki metan emisyonlarının yaklaşık yüzde 14’ü çöplüklerden geliyor. 2020 yılında metan toplam 60 milyon tondan fazla karbondioksit eşdeğeri üretti.

Amerika Birleşik Devletleri’nde her yıl 80 milyon gıda ton gıda israf ediliyor. Bu, her yıl 149 milyar öğün (536 gr/kişi/öğün) gıdanın çöpe atıldığı anlamına gelir.

ABD’de sağlıklı beslenme için günde üç öğün ortalama 3 ila 5 kilogram gıda tüketilmektedir. 80 milyon ton çöpe atılan gıdaların tamamı yenebilir gıda olarak kabul edilirse ilaveden 55 milyon kişiyi beslemek mümkün.

ABD’de çöpe atılan 80 milyon ton gıda;

• Tatlı su kaynaklarının yaklaşık dörtte biri (yüzde 22), (159 milyar 600 milyon m3) ve ekili alanlarının yüzde 16’sı (30 milyon dönüm) kullanılmaktadır.
• Sera gazı emisyonlarını yüzde 6 oranında artırmaktadır (her yıl 170 milyon metrik ton karbondioksit eşdeğeri (milyon MTCO2e) sera gazı emisyonu (çöp depolama sahası emisyonları hariç)
• Sera gazı emisyonunun yüzde 6’dan sorumlu.
•  170 milyon metrik ton sera gazı CO2 emisyonu, 42’den fazla kömürle çalışan termik santralin sera gazı emisyonunu eşittir. 
• 50 milyondan fazla hanenin ihtiyacını karşılayacak su ve enerji tüketilmesine eşdeğerdir.
• ABD’de insani tüketime yönelik tüm bitki bazlı gıdaların yetiştirilmesinde ABD’de kullanılan gübre miktarına eşittir.
• Kaliforniya ve New York yüzölçümüne eşit tarım arazisi kullanılmaktadır
  *(Depolama alanlarındaki metan emisyonları gibi atık yönetiminin etkileri hariç).

ABD’de gıda atıklarının;

• Yüzde 17 hasat
• Yüzde 18 üretim
• Yüzde 20 tüketiciye yönelik işletmeler
• Yüzde evler

esnasında oluşuyor.

ABD’de israf edilme olasılığı en yüksek olan gıdalar meyve, sebze, süt ürünleri ve et gibi çabuk bozulan gıdalardır. 

Amerikalı tüketiciler, çöpe atılan gıdalar için yılda ekstra bin 300 dolar bedel ödemektedirler. 

Avrupa ülkeleri 

AB’de her yıl yaklaşık 59 milyon ton gıda atığı (131 kilogram/kişi/yıl) üretiliyor ve bunun piyasa değeri 132 milyar avro olarak tahmin ediliyor. 

Avrupa ülkelerinde gıda atıklarının yüzde 50’si evlerde oluşmaktadır.
 

Şekil 4. AB ülkelerinde gıda atığı oluşan noktalar

2020 itibarıyla Avrupa’nın seçilmiş ülkelerinde kişi başına üretilen yıllık evsel gıda atığı miktarı Şekil 5‘te verildi. 
 

Şekil 5. AB ülkelerinde kişi başına yıllık gıda atığı üretimi

AB’de yıllık gıda üretiminin yüzde 20’si çöp oluyor

Avrupa Komisyonu tarafından yürütülen bir araştırmada, AB’de her yıl gıda tedarik zinciri ve gıda atığı yönetimi boyunca oluşan işletmelere ve hane halkına ekonomik değeri 132 milyar avro, 186 milyon ton sera gazı CO2 emisyonu, 1 milyon 700 bin ton SO2-eq. karasal asitleşme ve 740 bin ton PO4-eq. sucul ötrafikasyon olan gıda atığının yüzde 10’u kadarının tarih işaretlemeyle bağlantılı olduğunu tahmin ediliyor.

AB verilerine göre, Avrupa topraklarının yüzde 60’ı bozuldu ve bu durum bloğa yıllık 50 milyar Euro’nun üzerinde bir maliyete neden oluyor ve bu eğilimin daha da kötüleşmesi bekleniyor.

AB ülkelerinde gıda kaybı ve israfının toplam maliyetinin üçte ikisinin (32 milyon 500 bin ton/yıl) hane halkı gıda atığından kaynaklandığı ve bunun da yaklaşık 98 milyar avro/yıl olduğu tahmin edilmektedir.

Almanya

Almanya’da yılda yaklaşık 12 milyon ton gıda çöpe atılıyor -bu da kişi başına 75 kilogram gıda anlamına geliyor.

Bunun anlamı kişi başına yılda 235 Euro’ya eşdeğer gıda çöpe atılıyor. Atılan gıdaların yaklaşık yarısı meyve ve sebzelerden oluşuyor ve bunu makarna ve ekmek takip ediyor.

Almanya Federal Gıda ve Tarım Bakanlığı (BMEL) ile Almanya’da toplam 23 şirket (gıda perakende sektöründen 18 şirket ve gıda toptan satış sektöründen 6 şirket) perakende ve toptan satış şirketinin üst düzey temsilcileri, gıda israfının azaltılmasına yönelik, 27 Haziran 2023 tarihinde Berlin’de gönüllü anlaşmayı imzaladılar. 

Toptan ve perakende sektörlerinden imzacılar, bireysel olarak kendi gıda atıklarını sırasıyla 2030’a kadar yüzde 50 ve 2025’e kadar yüzde 30 azaltmayı taahhüt etmekle kalmıyor, aynı zamanda tedarikçileri, müşterileri ve yeniden dağıtım kuruluşlarıyla ara yüzlerde gıda atıklarının azaltılmasını desteklemeyi de taahhüt ediyorlar.

Anlaşmada, bir eylem kataloğundan seçilen en az sekiz seçmeli tedbirin yıllık olarak uygulanması gerektiği öngörülüyor.

Ayrıca, anlaşmayı imzalayan tüm şirketler için aşağıdaki beş husus zorunludur:

• Satılmayan veya tüketime hâlâ uygun olan fazla gıdanın yeniden dağıtımını sürekli olarak geliştirmek
• Gıda kullanım hiyerarşisine uygun olarak gıda israfının önlenmesine öncelik verilmeli (geri kazanımdan önce kaçınma)
• Fazla miktarlardaki yenilebilir malların/mevsimlik eşyaların tedarikçiler tarafından alternatif satışını, dağıtımını veya başka şekilde kullanılmasını desteklemek ve yasaklamamak
• İlgili çalışanları özellikle raf ömrü konusunda eğitmek ve örneğin son kullanma tarihi (expiry dates) yaklaşan ürünlerin fiyatlarını düşürmek
• İzleme verilerini ve alınan aksiyonlara ilişkin bilgileri içeren yıllık bir rapor yayınlanacak ve böylece anlaşmanın etkinliğinin değerlendirilmesi sağlamak.

Polonya

Polonya’da her yıl ekonomik değeri 14 milyar avro olan 9 milyon ton gıda israf ediliyor. 

İngiltere

WRAP, İngiltere’de yılında 9 milyon 500 bin ton gıda atığının 7 milyon 700 bin tonu ev ve konaklamadan, 1 milyon 8 bin tonu imalat ve perakendeden oluşuyor. Yani ekonomik değeri 14 milyar £/yıl olan gıdalar çöpe atılıyor.

İngiltere’de her gün 20 milyon dilim ekmek israf ediliyor, yani çöpe atılıyor.

Toprak bozulmasının, erozyonun ve sıkışmanın İngiltere ve Galler’e yılda yaklaşık 1 milyar 200 milyon sterline mal olduğunu tahmin ediliyor.

Bu da İngiltere topraklarının gıda üretme kapasitesini azalttığını gösteriyor.

İngiltere ve Galler’de yaklaşık 3 milyon 900 bin hektar (Galler’in toplam alanının neredeyse iki katı) toprak sıkışması riskiyle karşı karşıyadır ve her yıl 163 milyon £ tutarında potansiyel verim kaybı söz konusu.

İngiltere’de ortalama bir ailenin çöpe attığı iyi gıdalar için yılda 730 £’den fazla ekstra para harcıyor.

Araştırmalar, gıdalara uygun tarih etiketinin uygulanmasının çöpe atılan iyi gıda miktarını azaltmaya yardımcı olabileceğini göstermektedir.

Çin’de “Temiz Tabak” kampanyasını

2021’de yayımlanan bir Nature araştırması, Çin’de 2014-18 yılları arasında her yıl gıdaların yaklaşık yüzde 27’sinin (349 milyon ton) çöpe gittiği tahmin ediyor.

2020 yılında Çin hükümeti, gıda israfıyla mücadele etmek ve gıda güvenliği konusunda kamuoyunu bilinçlendirmek amacıyla “temiz tabak kampanyasını” duyurdu. 

2021’de uygulamaya konulan gıda israfıyla mücadele yasası, Çin’in gıda israfına daha geniş odaklanmasının bir parçasını oluşturduğunu belirtiliyor. 

Japonya

125,7 milyon nüfusu olan Japonya’da 2021 Mali Yılında üretilen, yenmeyen parçalar hariç olmak üzere tahmini toplam gıda kaybı ve israfı (FLW) miktarı yaklaşık 5,23 milyon tondur (2 milyon 440 bin tonu hanelerden ve 2 milyon 790 bin ton işletmelerden).
 

Şekil 6. 2012’den 2021’e Kadar Japonya’da Tahmini Gıda İsrafı Miktarı (milyon metrik ton cinsinden)

Türkiye

Türkiye’de 18 milyon 100 bin ton gıda israf edilmekte, yani çöp oluyor. 

18,1 milyon ton gıda atığı, 603 bin çöp kamyonu ile çöp depolama alanına taşınıyor.

Ve Türkiye’de her gün 4 milyon 900 bin adet ekmek çöp oluyor.

Türkiye’de en çok israf edilen gıdalar ve oranları:

• Ekmek yüzde 17
• Taze sebze yüzde 13
• Taze meyve yüzde 12
• Sulu yemekler 12yüzde
• Tatlı, pasta, şekerlemeler yüzde 11
• Süt & süt ürünleri yüzde 10

Türkiye’deki gıda atıkları 26 milyon 810 bin ton CO²-eq sera gazı emisyonuna, 7.01 × 109 m³ su israfına ve 15,27 ×10⁴ TJ enerji israfına neden olduğu tahmin ediliyor.

Türkiye’de yılda 18,1 milyon ton gıda çöp atılmasa gıda olarak sofraya ulaşsa 33 milyar 71 milyon öğün gıda 12 milyon 440 bin insan akşam karnı tok olarak başını yastığa kayabilir.  

Diğer yandan gıda israfına son verilse 4 milyon 866 bin 271 ilkokul öğrencisine ücretsiz 876 milyon öğün öğle yemeği verme imkanı olur. 

Gıda israfı önlense ve gıdalar tabağa ulaşsa Türkiye’de aç insan kalmaz. 

Türkiye’de;

• Her yıl ortalama 43 milyar 3 milyon dolar değerinde gıda çöp oluyor.
• Kişi başı israf edilen, çöpe atılan, gıdanın ekonomik değeri ekstra yaklaşık 580 dolar.

Gıda atığı, sera gazı emisyonlarının yüzde 10’undan sorumludur (bu, tüm havacılık endüstrisinden daha fazla).

Ötrofikasyon ve asitleşme

Gıda atıklarının küresel ısınma, ötrofikasyon ve asitleşme üzerindeki etkiler, tüm gıda tedarik zinciri boyunca emisyonlar nedeniyle ortaya çıkıyor.

Her bir gıda atığının yıllık miktarı için sera gaz karbon, asitleşme ve ötrafikasyon emisyon faktörleri ortaya konmalı ve toplam emisyonlar hesaplanmalı.

Küresel gıda israfının 2030 yılına kadar yarı yarıya azaltılması BM’nin en önemli önceliklerinden biri.

Gıda atığı oluşmasının önlenmesiyle;

• Karbon ayak izi azaltılır.
• İsraf edilen gıdaları yetiştirmek için kullanılan su miktarı azaltılır ve su tasarrufu sağlanır.
• Gübre kullanımı azaltılır.
• İhtiyacı olanların gıdaya ulaşmaları sağlanır.
• Sürdürülebilir üretim sağlanır.

Son söz;

“Daha az israf edin, daha çok kullanın”.

Her lokmayı değerlendirelim! Kimsenin aç karnına yatağa girmemesini sağlamaya söz verelim.

Gıdalarda tarladan çöp kutusuna serüvenine son vermek gerekir. 

Gıda israfına son vermek için bakış açınızı değiştirmelisiniz.