Rusya, Çin, Pakistan, İran ve diğer orta Asya ülkelerinin temsilcileri bugün Afganistan’ın sorunlarını görüşmek üzere “Moskova Formatı” toplantıları kapsamında Rusya’nın Kazan kentinde bir araya geliyor.
Toplantıya Taliban yetkililerinin de katılma ihtimali var.
Afganistan’ın komşuları bu ülkede konuşlanmış El Kaide ve IŞİD’le bağlantılı örgütler konusunda endişeli.
Taliban ne zamandan beri ülkede söz sahibi?
İslam’ın çok katı bir yorumunu takip eden Taliban, Afganistan’da ilk kez 1996’da kontrolü ele geçirmişti.
2001’de ABD öncülüğündeki koalisyonun Afganistan işgaliyle Taliban kontrolü kaybetti, ancak 2021’de bu kez ülkenin tamamında kontrolü ele geçirdi.
1990’larda uyguladıkları bazı sert kuralları geri getirmeleri de uzun sürmedi.
Taliban yönetimi altında Afgan kadınlar artık çalışamıyor, kız öğrenciler ortaokul, lise ve üniversiteye gidemiyor. Yurtdışından burs kazanan kız öğrencilerin ise ülke dışına çıkışına izin verilmiyor.
Kadınların yüzlerini de kapatan çarşafları giymeleri zorunlu. Parklara gidemiyorlar, güzellik salonları da kapatıldı.
Kadınların insani yardım dağıtması da yasaklandı, bu yüzden birçok uluslararası yardım kuruluşu son iki yılda ülkeyi terk etti.
Londra’daki Kings College’dan Dr Christine Cheng, “Bugünlerde Taliban’da muhafazakarlar ve ılımlılar olarak bir bölünme görüyoruz, ancak lider kadrosu muhafazakarları destekliyor” diyor.
Londra’daki Asya, Afrika ve Yakın Doğu Araştırmaları Enstitüsü’nden (SOAS) Dr Orzala Nemat, “Karar verme süreci tek bir insanın tekelinde – ruhani lider Hibatullah Akhundzada’da” diyor.
Afganistan’da El Kaide ve IŞİD gibi örgütlerle bağlantılı başka örgütler de bulunuyor. Bunlar, ülkede uzun zamandır süren kargaşadan fayalanıp buraya yerleşmiş olan örgütler.
Afgan ekonomisi ne durumda?
Taliban’ın kontrolü ele geçirmesinin ardından Afganistan ekonomisi çöktü.
Gayri safi yurtiçi hasıla yaklaşık yüzde 30 düştü ve 700 bin kadar kişinin işlerini kaybettiği tahmin ediliyor.
Bunun ana nedeni, ABD’nin askerlerini çekmesi sonrası bu ülkeye yaptığı askeri harcamaları ve insani yardımları durdurmuş olması.
Ayrıca Taliban yönetimindeki ülkeye ABD ve diğer bazı ülkeler yaptırımlar uyguluyor. ABD, Afganistan’ın yurt dışında bulunan yaklaşık 1,7 milyar dolarlık varlığını da dondurdu.
Birleşmiş Milletler verilerine göre Afganistan’ın 38 milyonluk nüfusunun yüzde 90’ı yoksul ve bunların da üçte ikisi yaşamak için insani yardıma muhtaç.
Komşu ülkelerin endişeleri neler? Hangi örgütler Afganistan’da konuşlanmış durumda?
Taliban’ı resmi olarak Afganistan’ın hükümeti olarak tanıyan ülke olmasa da, Türkiye de dahil bazı ülkelerin Taliban yönetimi ile diplomatik ilişkileri var.
2017’de Rusya, Çin, Pakistan, İran ve 5 diğer Orta Asya ülkesi daha Afganistan ile birlikte bu ülkede barış ve istikrarı desteklemek için “Moskova Formatı” adı altında bir grup kurmuştu.
Grup bugün (29 Eylül) Rusya’nın Tataristan Özerk Cumhuriyeti’nin Kazan kentinde bir araya geliyor. Taliban liderleri de toplantıya katılabileceklerini açıkladı.
Londra merkezli düşünce kuruluşu RUSI’den Antonio Giustozzi, “Bu ülkelerin temel korkusu, Afganistan’da üslenmiş militan örgütlerden gelebilecek bir şiddet” diyor.
Pakistan özellikle, merkezi Afganistan’da bulunan Tehrik-i-Taliban Pakistan örgütünden endişeli.
Bu örgüt Afgan Taliban’ından ayrı ama Pakistan’da benzer bir rejim kurmak istiyor ve Pakistan güvenlik güçleriyle yıllardır çatışıyor.
Rusya ve Özbekistan gibi ülkelerse yine Afganistan merkezli “İslam Devleti Horasan Vilayeti” (ISKP) örgütünün Orta Asya’da saldırılar düzenlemesinden endişe ediyor.
2015’te kurulan örgüt Taliban’ı düşman olarak gördüğünü açıklamış ve sivilleri hedef alan bazı saldırılar düzenlemişti.
Afganistan’da konuşlu bir diğer örgüt de Doğu Türkistan İslami Hareketi (ETIM). Bu örgüt de Çin’de bazı saldırılar düzenlemişti.
Bu örgüt, Çin’in kuzeybatısında Müslüman Uygurların yaşadığı Sincan Uygur Özerk Bölgesi’ni İslami bir ülkeye dönüştürmeyi hedefliyor.
Bu örgüt El Kaide ile bağlantılı ve Taliban örgütü desteklemeyi reddetti.
Dr Giustozzi “Taliban Afganistan’daki ETIM savaşçılarını Çin sınırından uzaklaşmaya ikna etti” diyor.
Dr Giustozzi’ye göre Taliban şu ana kadar bu ülkedeki militan örgütlerle başa çıkmak konusunda oldukça etkili oldu.
Afganistan’dan uyuşturucu ticareti ne durumda?
Afganistan uzun yıllardır, eroin üretiminde kullanılan haşhaşın dünyadaki en büyük üreticisiydi.
Taliban 2022’de haşhaş üretimini yasakladı. Uydu görüntüleri de ülkedeki haşhaş tarlalarının büyük oranda azaldığını gösteriyor.
Ancak Birleşmiş Milletler (BM) verilerine göre Afganistan’ın 2022’deki haşhaş üretimi bir önceki yıla göre sadece yüzde 10 azaldı; komşu ülkelere de sınırdan 250 ila 580 ton arası eroin kaçırıldı.
Afganistan’da başka ülkeler için fırsatlar var mı?
Afganistan’da bakır, mermer, altın, petrol, doğalgaz, uranyum ve lityum rezervleri bulunuyor.
Taliban’dan önceki Afgan yönetimi bu doğal zenginliklerin değerinin 1 ila 3 trilyon dolar arası olduğunu iddia ediyordu.
Çinli bir şirket, başkent Kabil’in güneyindeki Mes Aynak bakır madenini, bir diğer Çinli şirket de kuzeydeki Amu Darya havzasında bir petrol sahasını devraldı. Bu sahalar henüz işletilmiyor.
Bu yılın başına da Pekin, “Çin-Pakistan Ekonomik Koridoru”nu Afganistan’a uzatma sözü verdi. Bunun da ticareti olumlu etkilemesi olası.
Dr Giustozzi “Çin, Afganistan’da yatırım yapmak istediğinin sinyallerini gönderiyor ama şu ana kadar sadece ufak şirketler bu ülkeye girdi” diyor.
