“Değerlerini bilmiyorum ama elimde birkaç tarihi sikke var, ilgilenen?” Bir internet forumunda sikke satmaya çalıştığını iddia eden bu sözlerin sahibi, yalnız değil.
Tarihi eser kaçakçılığı Türkiye’de yargıya da intikal eden konulardan biri. Adalet Bakanlığı’nın Adli Sicil 2019 raporuna göre, geçen sene “Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Kanunu” kapsamında 13.786 kamu davası açıldı.
Bu ceza davalarının 6 bin 899’undan mahkumiyet kararı çıktı. Öte yandan, tarihi eserlerin korunmasına yönelik sorunlar, eserlerin en iyi korunmaları gereken yerlerde müzelerde de yaşanıyor. Sayıştay’ın 2019 raporlarından basına yansıyan veriler, bu sorunları ortaya koyuyor.
Sayıştay raporlarında kayıp eserler
Sayıştay’ın Ankara Üniversitesi raporu, Dil ve Tarih Coğrafya Fakültesi’nde bulunan yaklaşık 15 bin yazma eserin Kamu Harcama ve Muhasebe Bilişim Sistemi’nde taşınır kayıtlarına alma işlemlerinin tamamlanmadığını, bu eserlerin 440’ına fakülte kütüphanesinde yapılan sayımda ulaşılamadığı gerekçesiyle kayıtlarının düşüldüğünü ortaya koyuyor.
Dekanlık ve kütüphane görevlilerine kitapların en son kimlere ödünç olarak verildiğinin sorulduğu ama bu kayıtların log kayıtlarının tutulmadığı ve silinme işlemiyle birlikte kayıtların da yok edildiği ifade ediliyor. “Kitapların gerçekte kaç yıldır kayıp olduğu ve düşümü yapan memurların kayıplardan sorumlu olup olmadıklarını tespit etmek mümkün görülmemektedir” deniyor.
Sayıştay raporunda, Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi’ne bağlı Resim Heykel Müzesi’nde ise 404 adet resim ve tablonun müzede bulunmadığı, bu müzede bulunmayan eserlerin 42’si hakkında “kayıp”, “çalınan” ya da “sahte” şeklinde açıklama yapıldığı belirtiliyor.
Kortun: Çalındığını düşünmüyorum
Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi’ne bağlı İstanbul Resim ve Heykel Müzesi’nin eski küratörü Vasıf Kortun, DW Türkçe’ye Sayıştay raporunu yorumladı. Müzeden eser çalındığına ihtimal vermeyen Kortun’a göre, tutulan kayıtların oldukça ciddiyetsiz olması tespiti zorlaştırıyor. “Birtakım envanterler var. Bunlar kötü Excel dosyalarında saklanıyor. Çok tuhaf, subjektif ve doğru olmayan tarifler var. Mesela, “Bıyıklı adam manzaraya bakar” gibi… Bir de biraz daha güvenilir olan orijinal defterler var” diyor.
Kortun, Resim ve Heykel Müzesi’nden 1940’lı yıllarda çeşitli güzel sanat galerilerine çok sayıda eser gönderildiğini, bu eserlerin Sayıştay raporuna geçen eserler olabileceğini ancak akıbetlerini bilinmediğini söylüyor. “Bir milletvekili odasında da olabilir, çöpe atılmış da olabilir. Kayıp olduğu düşünülen eserler zamanında onaylı olarak dışarıya verilen eserler” diye devam ediyor.
Müzedeki küratörlük görevinden istifa etmeden önce bu durumu düzeltmek için bir uluslararası müze envanter yönetimi programı satın alınmış. “Bir esere en son kimin dokunduğunu takip eden bir sistemdi. Beni şu an kaybolan eserler değil, oradakilere iyi bakacak insanların olmaması daha fazla ilgilendiriyor. Türkiye’de genelde birine ‘Müze müdürü ol’ diyor, hiçbir şey vermiyorsunuz, masa başında oturuyor. Devlette kimse sorumluluk almaz böyle yerlerde. Kuşaktan kuşağa bu böyle devam ediyor” diyor.
Kayıp tarihi eserlerin sayısı bilinmiyor
Türkiye’de kaç tarihi eserin kayıp olduğu bilinmiyor. CHP Milletvekili Gamze Akkuş İlgezdi’nin çalınan veya kaybolan eserlerle ilgili geçen sene yaptığı bilgi edinme başvurusuna yanıt verilmedi. DW Türkçe de bakanlığa yaptığı başvuruya haberin hazırlandığı süre içinde yanıt alamadı.
Peki bir tarihi eser bulunduğunda izlenen yol nedir? Bir kazı sırasında karşılaşılan tarihi eser hem arkeologlar hem de Kültür Bakanlığı temsilcileri tarafından kayda geçiriliyor. Kazı sezonu sonunda eserler “envanterlik” ve “etütlük” olarak ikiye ayrılıyor. Etütlük olanların ise bir kısmı müzelere, bir kısmı ise kazı evlerine ya da kazıya bağlı laboratuvarlara gönderilerek burada kayıtlı şekilde depolanıyor. Akademik tezler, etütlük olarak ayrılanlardan ortaya çıkıyor. Envanterlikler genelde sergilenebilen eserler oluyor. Kazı sonunda bu eserler müzeye teslim ediliyor.
Genç arkeoloğun intiharı: Ben yapmadım
Gaziantep Zeugma Mozaik Müzesi’nde görev yapan arkeolog Merve Kaçmış’ın intiharı, müzelerde yaşanan sorunların bir boyutunu ortaya seriyor. Genç arkeolog geçtiğimiz Ocak ayında, “Her şey kameralarda var, kayıtlıdır. Ben masumum” notu bırakarak canına kıydı. İddiaya göre, envanterlerde tutarsızlık ortaya çıkmış, müze yönetimi eserleri yine de bir an önce üzerine devralması için Kaçmış’a mobbing uygulamıştı. Müzedeki devir teslim işlemlerinin uzaması nedeniyle savunması istenen arkeolog, “Sayım ile ilgili yapılan çalışmalara gerekli özen ve önemi gösterdiğime inanıyorum. Hem psikolojik hem biyolojik olarak süreç beni çok yıprattı” sözleriyle yazılı savunma yapmıştı. Kültür Bakanlığı’nın Kaçmış’ın intiharıdan sonra yaptığı ayrıntılı inceleme raporlaştırıldı ve soruşturma dosyasına girdi. DW Türkçe’nin ulaştığı rapor, Zeugma Müzesi’nde devir teslime konu olan 9 bin 211 eserin 6 bin 518’inin envanterli, 2 bin 461’inin envantersiz olduğunu, 110 eserin ise kayıp olduğunu gösteriyor.
Kaçmış ailesinin avukatı Aslı Pasinli, kendilerine ulaşan çok sayıda müze çalışanı olduğunu söylüyor. “Bu kişiler, müzelerde Merve gibi mobbinge uğrayan ya da tarihi eserlerin iyi korunamadığını dile getirenler. Özensizlikten kaynaklı diğer müzelerde de kayıp eserlerin olduğunu, denetim yapılması durumunda bunların da ortaya çıkacağını söylüyorlar” diyor. Avukat Pasinli, müze çalışanlarının benzer sorunlar konusunda bakanlığa ulaşmakta sorun yaşadıklarını söylediklerini de dile getiriyor.
Arkeolog Atik: Yılların getirdiği bir sorun
Müzelerde tutulan kayıtların düzenli olarak takip edilmemesi ya da kayıtların yetersiz olması sorunların büyümesine neden oluyor. Arkeolog Dr. Şeniz Atik, tarihi eserlere ait eski kayıtların kimi zaman yetersiz olduğunu dile getiriyor.
“Bu durum, yılların getirdiği bir sorun. Çözmek için tespiti doğru yapmak lazım. Bazılarının üzerindeki etiket düşmüştür, numarası yoktur. Dolayısıyla esere ulaşamazsınız. Bazen de kayıtlara yanlış geçmiş eserler olabiliyor” diyor.
Atik’e göre, birçok müzede kayıp görünen ancak tespit edilemediği için bulunamayan eserler var. “Deprem, sel görmüş müzeler var. Buralarda binlerce eser var ama tespit etmek çok zor. Kayıplar için illa bir kişiyi suçlayamazsınız” diye ekliyor.
Peki ne yapılmalı? Arkeolog, öncelikle, bu durumda olan müzelerin müdürlerinin ve müzelerdeki uzmanların kayıp tarihi eserler konusunu ciddiye almaları gerektiği görüşünde. Atik’e göre, her müzede komisyon kurularak tespit yapılmak şart.
KAYNAK: Burcu Karakaş / Deutsche Welle Türkçe
